Instituti për Studime të Luftës Hibride “Octopus”
Institute for Hybrid Warfare Studies “Octopus”
Propaganda Mediatike Serbe dhe Ruse në Kosovë
Serbian and Russian Media Propaganda in Kosovo

Autorët/Authors
Agim Musliu
Drejtor / Director
Taulant Elshani
Hulumtues / Researcher

Abstrakt

Ky hulumtim ekzaminon rolin e dezinformimit medial serb dhe rus në Ballkan, me fokus qëllimet malinje si dhe impaktin e tij negativ në proceset demokratike dhe integruese të vendeve të rajonit.

Ky hulumtim fillon me një rishikim të shkurtër historik rreth propagandës serbe, duke njdekur rrugët prapa qysh në ditët e para të fillimit të përhapjes së propagandës serbe. Pastaj diskutohet si gjenerohet propaganda sot në Serbi, duke u fokusuar në kontrollin total shtetëror mbi median dhe fjalën e lirë në funksion të shpërndrarjes së dezinformaconit.

Më pas hulumtimi prezanton raste studimore të tri mediave serbe dhe ruse që janë të njohura për shpërndarjen e dezinformacionit në Ballkan: Kosovo Online, Sputnik dhe Russia Today. Rastet studimore demonstrojnë se si të trija këto media përdorin një gamë të gjërë të teknikave për shpërndarjen e lajmeve të rreme dhe mbjelljen e përçarjes në rajon.

Hulumtimi përfundon duke argumentuar se fushatat dezinformuese serbe dhe ruse në Ballkan kanë një numër të konsiderueshëm të pasojave negative për demokracinë. Hulumtimi po ashtu argumenton se me dezinformim dhe propagandë mund të minohet besimi në institucione, mund të polarizohet shoqëria si dhe mund të krijohet truall pjellor për mungesën e stabilitetit. Hulumtimi bën thirrje për vëmëndje më të madhe për problemin e lajmeve të rrejshme si dhe masat që duhet të merren për të luftuar shpërndarjen e dezinformimit.

Metodologjia

Metodologjia e përdorur në këtë hulumtim është analiza e influencës ruse nëpërmjet mediave serbe. Hulumtimi përfshin intervistat, burimet sekondare, monitorimin e mediave, analizën e kontentit, metodologjinë e OSINT, informacione të referuara dhe analizën e të dhënave.

Monitorimi i mediave është pjesë e metodologjisë për mbledhje dhe analizë të dhënave duke i filtruar, kuptuar dhe shpjeguar artikujt e publikuar nga dy mediat si Sputnik Serbia dhe Kosovo Online. Përfshirë publikimet, artikujt, dhe identifikimin e temave për shpërndarjen e narrativave dhe propagandës për dezinformata. Shembujt illustrative janë të analizuara për këtë çështje specifike. Qëllimi është kuptimi se si Serbia përdor mediat dhe ndryshon diskursin politik duke influencuar opinionin publik në nivelet ndërkombëtare dhe rajonale.

Informacionet e referuara janë përdorur për të ofruar një kuptim më të qartë të hulumtimit. Intervistat janë realizuar me ekspertë në gazetari dhe studime të mediave. Gjithashtu, të dhënat janë të mbledhura nga publikimet akademike, investigimet gazetareske, artikuj dhe raporte të lidhura me ndikimin rus në media. Të dhënat janë për të identifikuar qëndrimet, trendet dhe përceptimet e influencës ruse nëpërmjet mediave serbe për audiencën e caktuar.

Hulumtimi paraqet të gjeturat dhe personat kyç siç janë Nenad Zoric, Ljubinka Milincic dhe Zoran Culafiq, Milos Gariq, Zeljko Tvrdisiq dhe rolin e tyre në promovimin e influencës ruse dhe serbe dhe narrativat. Metodologjia përfundon më të gjeturat kryesore dhe rekomandimet për ndalimin dashakeq të Rusisë në Ballkanin Perëndimor dhe më saktësisht në Kosovë.

Hyrje

Influenca serbe dhe ruse përmes medias në Ballkan është pjesë e luftës hibride që ua mundëson këtyre dy vendeve arritjen e qëllimeve strategjike. Përmes dezinformimit të vazhdueshëm Serbia synon ta paraqes Kosovën si vatër krize, të krijoj idenë se serbët janë të rrezikuar, se në Kosovë ka një deportim të organizuar të serbëve, dhe në këtë mënyrë të shtyjë përpara idenë për paraqitjen e Kosovës shtet jofunksional, dhe për te themeluar ngrehina artificiale si nivele të tjera të pushtetit kinse për t’i mbrojtur serbët. Në anën tjetër përmes dezinformimit medial, Rusia gjithashtu tenton ta shtrijë ndikimin dhe ta projektojë fuqinë e saj, duke shtryrë kështu përpara interesat e saj strategjike si prania në rajonin e Ballkanit, sabotimin e proceseve integruese në NATO dhe BE si dhe rivalizimin e pranisë së perëndimit në këtë pjesë të botës.

Dezinformimi përgjithësisht definohet si plasim i informacioneve të rreme në mënyrë të qëllimshme për të mashtruar publikun, duke deformuar narrativat e caktuara me qëllim arritjen e qëllimeve strategjike, zhvendosjen e paradigmave te etabluara, parapërgatitjen për ndonjë inkurzion apo pushtim konvencional, për të rrënjosur ide se një sistem politik ështe jo kredibil, për të diskredituar figura politike e publike e të tjera.

Kohët e fundit, e sidomos me rritjen e përdorimit të teknoogjisë informative, dezinformimi është parë si një mundësi efikase në duar të propagandës ruse për të kundërshtuar, përçarë dhe sabotuar proceset demokratike kryerisht në Evropën perëndimore dhe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Ndërsa Serbia përmes kontrollimit pothuajse total të medias dhe fjalës së lirë përdor dezinformimin për të ndryshuar perceptimin e saj në botë, si dhe për të dëmtuar imazhin e Kosovës në planin ndërkombëtar.

Qëllimi i këtij projekti kërkimor është të studiojmë dhe analizojmë efektin e dezinformimit serb dhe rus përmes mediave në proceset demokratike në Ballkan, ndikimin te publiku i gjerë, pastaj analizimin e burimeve të dezinformimit dhe propagandës, rrugët dhe përçimin e dezinformatave dhe ndikimin real te publiku. Qëllim tjetër janë sugjerimet dhe rekomandimet që do të pasojnë në bazë të të gjeturave të punës kërkimore. Për t’i ikur subjektivitetit dhe për të faktuar punën ne kemi marrë disa raste studimore, ku përmes metodave të verifikimit të fakteve (fact-checking), rrjeteve të infuencuesve, politikave redaktuese e të ngjashme, ne dëshmojmë orientimin dhe qëllimin e projekteve propaganduese përmes megafonëve lokalë si media e portale online.

Pyetje hulumtuese kryesore kemi parashtruar se çfarë ndikimi real kanë fushatat dezinformuese mediale serbe dhe ruse në proceset demokratike në vendet e Ballkanit. Pyetje tjetër hulumtuese që do ta fokusojë dhe ndihmoj punën tonë kërkimore është a janë fushatat dezinformuese serbe dhe ruse në funksion të arritjes së qëllimeve për projektet e tyre politike si paralizimi i sistemeve politike, sidomos të Kosovës, Bosnjë-Hercegovinës dhe Malit të Zi. Pyetje e tretë kërkimore është cilat janë strategjitë dhe taktikat e përdorura gjatë fushatave dezinformuese serbe dhe ruse. Pyetje e fundit kërkimore është se cilat janë narrativat kryesore dezinformuese që po shpërndahen në Kosovë.

Hipoteza e parë e parashtruar në kërkimin tonë është se propaganda serbe dhe ruse në Ballkan ka për qëllim destabilizimin e rajonit dhe të pengoj integrimin në BE dhe NATO.

Hipoteza e dytë ështe se narrativa tjetër më e shpeshtë dezinformuese serbe dhe ruse ka të bëjë me Kosovën, duke shpërndarë vazhdimisht të pavërteta mbi gjendjen e pakicës serbe në Kosovë.

Kemi vënë re një numër të konsiderueshëm të hulumtimeve relevante dhe shumë serioze lidhur më influencën serbe dhe ruse përmes dezinformimit mediatik, si raporteve të organizatave ndërkombëtare si dhe hulumtimeve të organizatave të pavarura joqeveritare. Kontributin e dobishëm të hulumtimeve ekzistuese ne do ta zgjerojmë dhe do ta pasurojmë me vështrime kritike historike, raste studimore si dhe konkluza dhe rekomandime të përzgjedhura.

Vështrim i shkurtër historik mbi propagandën serbe

Propaganda serbe i ka rrënjët qysh në fillim të përgatitjeve të Luftës së Parë Ballkanike, ku shtetet aleate ballkanike si Serbia, Greqia, Bullgaria dhe Mali i Zi i shpallën luftë Perandorisë Osmane. Një dokument me rëndësi të jashtëzakonshme historike që hedh dritë mbi propagandën serbe para dhe pas Luftës së Parë Ballkanike është raporti i Komisiont Ndërkombëtar i vitit 1914, që hetoi shkaqet e Luftës së Parë Ballkanike, dhe ekzaminoi me hollësi mizoritë e luftës. Komisioni përbëhej nga 14 anëtarë nga Franca, Britania e Madhe, Shtetet e Bashkuara, Gjermania, Austria dhe Rusia. Në kapitujt VII, VIII dhe IX përmendet propaganda serbe, qëllimet dhe efikasiteti i saj. Në kapitullin VII, fq. 167-172, raporti thekson propagandën serbe që veçohet për “dhunën dhe urrejtjen ekstreme”. Më tej, në fq. 173-182, raporti vë në pah nevojën për kontrollim dhe përmbajtje të propagandës, në mënyrë që të parandalohen luftërat e tjera. Në tërësinë e saj, raporti vlerëson se propaganda serbe nxiti krime dhe dhunë, plaçkitje dhe shkatërrime, duke veçuar rastin e Dibrës ku u masakruan shumë shqiptarë nga ushtria serbe, sepse ishin përhapur lajme të rrejshme kinse shqiptarët po bashkëpunonin me bullgarët.

Në vigjilje të Luftës së Parë Ballkanike, në Serbi filloi të përdorej gjërësisht propaganda e ashtuquajtur atrocity propaganda, që kishte si qëllim primar ta dehumanizonte Perandorinë Osmane si një e keqe e madhe që kryente mizori ndaj popullit serb. Profesori turk nga Universiteti i Stambollit, Y. Doğan Çetinkaya , në kërkimin e tij “Atrocity Propaganda and the Nationalization of the Masses in the Ottoman Empire During the Balkan Wars (1912-13)”, e definon atrocity propaganda si: “një formë e “luftës psikologjike” e përdorur për të stigmatizuar dhe demonizuar armikun duke theksuar krimet e tij kundër njerëzimit, duke nxitur kështu reagimin publik në frontin e brendshëm.” Çetinkaya po ashtu thotë se atrocity propaganda u përdor nga të gjitha palët e përfshira në konflikt. Nga shumë vëzhgues vlerësohet se atrocity propaganda pati efekt të konsiderueshëm në mobolizimin për luftë dhe për rritjen e moralit të ushtrisë serbe.

Propaganda serbe në fillim të Lutës së Parë Botërore (1914), ishte më e sofistikuar dhe me gjithëpërfshirëse si në kërkesat, po ashtu edhe agresivitetin e saj. Propaganda serbe e 1914, siç thekson historiani anglez, Dr. Samuel Foster, kishte për qëllim të parandalonte përhapjen dhe fuqizimin e opozitës së brendshme, si dhe të rrënjoste idenë se Serbia kërkonte me këmbëngulje bashkimin e të gjithë sllavëve të jugut, serbëve, kroatëve dhe sllovenëve nën një shtet, nga rrënojat e Perandorisë Habsbgurge, e cila u përforcua edhe me Deklaratën e Nishit, të datës 7 dhjetor, 1914.

Që nga qershori 1999, kur e nënshkroi kapitullimin, Serbia në mënyrë shumë agresive ka bërë përpjekje për ta përmbysur narrativën e luftës së fundit në Kosovë, duke u munduar ta mohojë gjenocidin, krimet, zhvendosjen e dhunshme të popullsië, shkatërrimet e pronës dhe dëmet e tjera ndaj Kosovës. Fabrikimi i së vërtetës rreth Kosovës u bë një nga fiksimet më të mëdha në axhendën shtetërore serbe dhe në debatin publik në Serbi, ku në mënyrë të organizuar dhe të sinkronizuar, të porositur dhe të mirëmenduar, pushteti, mediat, Akademia Serbe e Shkencave, intelektualët, Kisha Ortodokse Serbe dhe bashkëpunëtorët e tyre nga Rusia lansuan fushata agresive me lajme të rrejshme, gjithmonë për të dëmtuar qëllimet dhe aspirata legjitime të popullit të Kosovës.

Me fushatat e saj të dezinformimit Serbia bëri të ditur se jo vetëm që nuk kishte plan të hiqte dorë nga Kosova, por se po mendonte se si përmes propagandës sistematike, si një nga komponentët e fuqishme të luftës hibride, të diskreditonte sa më shumë institucionet e reja të Kosovës. Në vitet e para të pasluftës, fushata dizinformuese serbe kundër Kosovës prodhoi efekte të shumta, duke frymëzuar edhe autorë ndërkombëtarë të prodhonin filma dokumentarë, shkrime dhe libra, të gjitha të bazuara në gënjeshtra dhe fabrikime serbe.

Qëllimet kryesore strategjike të propagandës së Serbisë ishin të diskreditonte institucionet e Republikës së Kosovës, duke i paraqitur ato si të paafta, të diskreditonte personalitetet publike duke shpifur e mveshur të pavërteta rreth së kaluarës së tyre, të fabrikonte lajme rreth minoritetit serb, duke i paraqitur ata si të rrezikuar, dhe si qëllim përfundimtar, ta portretizonte Kosovën si shtet të dështuar dhe të paaftë.

Si e relazion dhe zhvillon Serbia propagandën e saj kundër Kosovës

Për të konceptuar, zhvilluar dhe shpërndarë propagandën e saj Serbia angazhon një rrjet kompleks institucionesh, që fillon nga majat e pushtetit shtetëror, pastaj idetë zhvillohen në rangje më të ulëta të institucioneve shtetërore dhe shoqërore, për t’u shpërndar përmes mass medias tek publiku.

Zyra e Presidentit është zyra më e lartë publike ekzekutive në Serbi. Ky institucion është përgjegjës për përcaktimin e politikës së përgjithshme të vendit, duke përfshirë politikën e tij ndaj Kosovës. Presidenti ka një ndikim të madh mbi qeverinë, BIA-n dhe mediat shtetërore.

Qeveria e Serbisë është përgjegjëse për zbatimin e politikave të Presidentit. Ajo gjithashtu ka Ministrinë e saj të Informacionit, e cila është përgjegjëse për mbikëqyrjen e mediave shtetërore.

BIA është agjencia e inteligjencës e Serbisë. BIA është përgjegjëse për mbledhjen dhe analizimin e informacionit për një sërë temash, përfshirë Kosovën. BIA është gjithashtu përgjegjëse për përhapjen e dezinformatave dhe propagandës, dhe thuhet se ka një aktivitet shumë agresiv kundër Kosovës.

Serbia ka një sërë mediash shtetërore, duke përfshirë kanalin televiziv RTS, dhe gazetat Politika dhe Večernje novosti. Këto media përdoren për të përhapur propagandë dhe dezinformata për Kosovën.

Serbia gjithashtu ka një numër të mediave private që kontrollohen nga qeveria. Këto media përdoren edhe për të përhapur propagandë dhe dezinformata për Kosovën.

Akademia e Arteve dhe Shkencave është një institucion me ndikim në Serbi, që shihet si autoritet në kulturën dhe historinë serbe. Është akuzuar se është përdorur nga qeveria për të përhapur propagandë për Kosovën. Janë disa publikime kundërthënëse të këtij institucioni, me tone fyese dhe denigruese për shqiptarët.

Kisha Ortodokse Serbe është një institucion i fuqishëm në Serbi. Është akuzuar se është përdorur nga qeveria për të përhapur propagandë për Kosovën.

Rusia ka një interes të fortë në Ballkan. Ajo është akuzuar për mbështetje të fushatave propagandistike dhe dezinformuese të Serbisë kundër Kosovës.

Bizneset private mund të luajnë gjithashtu një rol në fushatën e propagandës dhe dezinformimit. Ato mund të përdoren për të përhapur dezinformata, ose mund të ofrojnë mbështetje financiare për fushatën.

Rasti studimor: portali Kosovo Online si qendër mediale e përhapjes së propagandës serbe në Kosovë

Nga diagrami i mësipërm pamë qartazi se propaganda serbe nxitet dhe përpunohet në një matriks të komplikuar interesash, institucionesh si dhe parapëlqimeve individuale të konjukturave që qeverisin aktualisht. Për të kuptuar qëllimet e propagandës serbe duhet të analizohen më në thellësi objektivat e politikës rajonale të Serbisë në Ballkan. Strategjia e Sigurisë Kombëtare e Republikës së Serbisë, miratuar në vitin 2021, në kapitullin e I-rë ku flitet për “Ambientin Strategjik”, fq. 21, përcakton shpalljen e pavarësisë së Republikës së Kosovës si rrezik për sigurinë kombëtare të Serbisë. Në vazhdim, ky dokument lëshohet në fabrikime e të pavërteta ku gjendja në rajon paraqitet në mënyrë krejtësisht të pavërtetetë. Në vijim paragrafi i Strategjisë së sigurisë Kombëtare të Republikës së Serbisë ku paraqet Kosovën si vend të rreziqeve të ndryshme: “Përpjekja për shkëputjen e territorit të Krahinës Autonome të Kosovës dhe Metohisë kërcënon interesat kombëtare të Republikës së Serbisë. Situata e sigurisë në këtë krahinë karakterizohet nga imponimi i zgjidhjes së njëanshme të statusit të saj, mungesa e sundimit të ligjit, rrezikimi i sigurisë personale dhe pronësore të serbëve dhe popullsisë tjetër joshqiptare, ekstremizmi fetar, rreziku i aktiviteteve terroriste dhe zgjerimi i krimit të organizuar, korrupsioni, trafikimi i qenieve njerëzore, trafiku i paligjshëm i drogës dhe armëve”. Ky formulim është vazhdimësi e propagandës dhe fabrikimeve në funksion të interesave strategjike serbe.

Në këtë kuadër, mjet i rëndësishëm i propagandës dhe lajmeve të fabrikuara në Kosovë është shndërruar media Kosovo Online, një qendër propagandistike e kontrolluar krejtësisht nga Beogradi dhe në shërbim të interesave strategjike të Serbisë, të përmendura më lart. Kjo media është bërë epiqendër e luftës speciale dhe dezinformimit kundër Kosovës, duke publikuar lajme të rreme, plotësisht në përputhje me vijën zyrtare të politikës në Beograd. Si media më e rëndësishme serbe në Kosovë, Kosovo Online shërben si burim i vetëm informacioni për mediat serbe. Kjo pasqyrohet edhe nga motoja e kësaj organizate mediale – “Sve o Kosovu na jednom mestu!” – “Gjithçka për Kosovën në një vend!”

Që nga hyrja në fuqi e regjimit të vizave për nënshtetasit e Federatës Ruse, Kosovo Online është shndërruar në burim informacioni edhe për mediat në Moskë, ngaqë gazetarët rus e kanë pasur shumë më të vështirë për të hyrë në Kosovë. Ndërkohë që Kosovo Online kontrollohet dhe merr direktiva nga Beogradi, ajo dërgon mbrapa lajmet dhe propagandën, duke furnizuar mediat serbe dhe ruse me materialet ditore.

Pronësia

Sipas një raporti të fundit për pronësinë e medias nga BIRN, “Kosovo Online është në pronësi të biznesit “VIM INFO” D.O.O., biznes i cili u regjistrua në Agjencinë për Regjistrimin e Biznesve në Kosovë (ARBK) më 26 korrik 2019. Pronar dhe drejtor i këtij biznesi me 100% të aksioneve është Dushan Milanoviq.

Në regjistrin e bizneseve të Serbisë, VIM INFO D.O.O është në pronësi të grupit “AVALA MEDIA GROUP DOO BEOGRAD”. E pronar i kompanisë AVALA MEDIA GROUP DOO

BEOGRAD është Ivan Jakshiq. Jakshiq është drejtor dhe kryeredaktor i portalit “Kosovo-Online”. Jakshiq ka qenë zëdhënës në Zyrën për Kosovë në kuadër të Qeverisë së Serbisë. Drejtor i kësaj zyre ka qenë Marko Gjuriq e tash është Petar Petkoviq.”

Më tej në raportin e BIRN thuhet se “koordinator i portalit Kosovo-Online për katër komunat me shumcië serbe të Kosovës është Ivica Simiq, vëllai i ish-nënkryetarit të Listës Serbe, Igor Simiq”.

Aktiviteti

Iniciativa për të lansuar Kosovo Online ka lindur si pasojë e pamundësisë për të shndërruar hapësirat e RTK 2 në dritare të propagandës serbe. Veçori e perbërjës së gazetarëve kryesorë që filluan me Kosovo Online është se ishin punonjës të RKT 2, por edhe të Sputnik dhe kontributorë të mediave të tjera serbe dhe ruse. Është e konfirmuar se redaktori i rubrikës KOntekst Miloš Garić ka kontakte direkte me shërbimet e inteligjencës serbe. Garić është po ashtu i angazhuar si komentator dhe analist politik. Kosovo Online ka pranuar publikisht se ka marrë fonde publike nga Serbia në disa projekte të ndara.

Përveç gjuhës serbe, Kosovo Online ka edicionin e saj në anglisht dhe shqip. Duhet theksuar se lajmet e përzgjedhura në të trija gjuhët ndryshojnë. Kjo sigurisht bëhet për të targetuar audienca të ndryshme me lajme të ndryshme. Në portalin online vërehet rubrika e veçantë për Gjykatën Speciale, (Specijalni sud), në të cilën përditësohen lajmet për procesin gjyqësor ndaj krerëve të UÇK-së, ku haptas publikohen lajme të rrejshme, tituj sugjestivë e provokativë dhe me raste të shkëputura krejtësisht nga konteksti. Rubrika Specijalni sud është shënuar me tik, ngjyrë të verdhë, për të tërhequr vëmendjen e vizitorëve online. Rubrikë tjetër është Ballkani i Hapur (Otvoreni Balkan), ku dominojnë lajmet pozitive dhe inkurajuese për këtë iniciativë rajonale të Serbisë. Rubrikë tjetër me rëndësi është Analizat (Analize). Propaganda dhe dezinformatat janë evidente po sa klikon në këtë seksion. Analiza kundër liberalizimit të vizave për Kosovën, fabrikime për gjendjen e ekonomisë kosovare janë vetëm disa nga analizat tendencioze që publikohen aty.

Kosovo Online ka një prezencë të gjerë edhe në rrjetet më të mëdha sociale. Në rrjetin social Facebook ajo ka 28 mijë pëlqime, ndërsa 38 mijë ndjekës. Në platformën X (dikur Twitter) ka 1933 ndjekës. Në platformën Instagram ka 15 mijë ndjekës dhe në momentin që po shkruajmë ka 86, 978 postime. Në platformën e re Threads ka 708 ndjekës, ndërsa në kanalin e saj në YouTube ka 7 570 abonentë, dhe ka publikuar mbi 8700 video materiale.

Politikat editoriale të Kosovo Online

Për t’i ikur ekzaminimit subjektiv të portalit të lajmeve Kosovo Online po analizojmë politikat editoriale të kësaj medie, duke marrë në konsideratë misionin, vlerat, dhe standardet gazetareske. Në rubrikën Rreth nesh, Kosovo Online pretendon të jetë portal informativ që mbulon të gjitha “temat politike, ekonomike, sociale, kulturore, sportive nga Kosova dhe për Kosovën”. Një ekzaminim më i thelluar të çon në përfundime të pashmangshme se politikat editoriale të këtij mediumi janë tërësisht të një anshme, duke i dhënë një hapësirë jashtëzakonisht të madhe Presidentit të Republikës së Serbisë Aleksandar Vuçiq dhe duke përçuar në vazhdimësi vijën zyrtare politike të Beogradit zyrtar. Në anën tjetër portretizohet me notat më negative Kryeministri i Republikës së Kosovës, Albin Kurti.

Një temë e rëndësishme ku portali Kosova Online publikon vazhdimisht lajme të rreme dhe propagandë janë raportet ndëretnike në Kosovë. Raportet, analizat dhe opinionet që kanë të bëjnë me gjendjen e pakicave ndëretnike në Kosovë janë në shpërputhje totale me realitetin social-politik të Kosovës, në kundërshtim me të gjitha raportet prestig